του Νίκου Βράντση



Πώς να αντιδρούσε ο Άνταμ Σμιθ αν αντίκριζε το αόρατο χέρι που υποτίθεται πως θα αυτορύθμιζε την αγορά να έχει μετατραπεί σε ένα χέρι που καταδυναστεύει την ανθρώπινη ύπαρξη; Φαντάζομαι το πνεύμα του να αιωρείται απογοητευμένο και να απολογείται στους πνευματικούς κύκλους για την καπηλεία του ονόματός του και τη στρέβλωση της θεωρίας του. Φαντάζομαι να λοιδορείται από τον Μαρξ, που προφανώς θα έχει εκνευρισθεί από την ύπαρξη της μεταθανάτιας ζωής, ως ιθύνων νους του σημερινού οικονομικού τερατουργήματος. Τον φαντάζομαι να εξηγεί στον Κέυνς την αγνότητα των κινήτρων του και να κραυγάζει εντόνως στον Φριντμαν για το κακό που προκάλεσε στην υστεροφημία του. Εν τέλει τον φαντάζομαι να αυτοεξορίζεται ως υπαίτιος της σημερινής ανασύστασης του οικονομικού νεοσυντηρητισμού. Είναι προφανές όμως πως δεν φταίει ο Άνταμ Σμιθ, ούτε και η θεωρία του.


Ο Σμιθ δημιούργησε μια θεωρία, η οποία βασίστηκε σε μια ρομαντική υπόθεση. Στην ιδέα της ορθολογικής επιλογής και της συμπεριφοράς του ανθρώπου καθαρά βάση συμφέροντος. Εμπνεύστηκε ένα σχήμα που λειτουργούσε τέλεια, λόγω των υποτιθέμενων τέλειων αντιδράσεων των ανθρώπινων υποκειμένων. Δυστυχώς όμως δεν υπάρχει τέλειος άνθρωπος και επομένως τέλειο σύστημα. Δεν υπάρχει ο τέλειος καταναλωτής. Δεν υπάρχει η τέλεια ανταγωνιστικότητα των επιχειρήσεων. Δεν υπάρχει η αυτορυθμιζόμενη κοινωνία του αόρατου χεριού. Δεν υπάρχουν τα αφαιρετικά σχήματα που εμπνεύστηκαν οι θιασώτες του οικονομικού φιλελευθερισμού. Υπάρχουν οι ρομαντικοί σχηματισμοί αφαιρετικών συστημάτων, που δεν λαμβάνουν υπόψη τους έναν πολύ πολύ σημαντικό παράγοντα. Την απρόβλεπτη ανθρώπινη συμπεριφορά.

Οφείλουμε να ομολογήσουμε ωστόσο πως το αόρατο χέρι υπάρχει. Υπάρχει βέβαια με χαρακτηριστικά διαφορετικά από αυτά με τα οποία το είχε περιγράψει ο Σμιθ.  Το αόρατο χέρι αποδείχτηκε όχι ένας τιμωρός του κακού κεφαλαίου, ή του κακού καταναλωτή, μα ένα τερατώδες δημιούργημα, που σταδιακά αυτονομήθηκε και εν τέλει έφτασε να αντιμετωπίζεται ως μια τελείως ανεξάρτητη και απρόσωπη οντότητα και να λατρεύεται φανατικά ως ένας αφανής Θεός.

 Έχει άλλωστε όλα τα χαρακτηριστικά ενός Θεού. Είναι αόρατο, αι βουλαί του πλέον είναι άγνωστες και υπάρχουν πολλοί σύγχρονοι ειδωλολάτρες που το ακολουθούν πιστά. Διότι κάποιοι φονταμενταλιστές του οικονομικού φιλελευθερισμού πίστεψαν τόσο σε αυτό το δόγμα της ελεύθερης αγοράς και εναπόθεσαν κάθε ελπίδα στην αόρατη χείρα. Μοιρολατρική, απαθής και επικίνδυνη επιλογή, που οδήγησε τελικώς στην δικτατορία των αγορών.

Ο έλεγχος της οικονομίας όμως για τους σύγχρονους ειδωλολάτρες είναι μια ασυγχώρητη βεβήλωση και απιστία. Μια ύβρις που η νέμεσίς της θα είναι σκληρή και αναπόφευκτη.  Τι και αν ο σύγχρονος  αυτός θεός λειτούργησε ως πρόσχημα για να κρύψουν τις θηριωδίες τους όλοι αυτοί που ασύστολα και απάνθρωπα κερδοσκοπούν εις βάρος του συνόλου;  Οι μεσίτες του αόρατου χεριού εξακολουθούν να στέλνουν στο πυρ το εξώτερον όσους τους αμφισβητούν, σαν σύγχρονοι Ιεροεξεταστές, ενός μη αντιληπτού Μεσαίωνα.

Ναι το αόρατο χέρι είναι εδώ. Αλλά η παρουσία του έχει άλλο σκοπό από αυτόν της αυτορρύθμισης της αγοράς, που διατεινόταν ο Άνταμ Σμιθ. Είναι εδώ για να σπρώξει στην φτώχεια εκατομμύρια λαούς, είναι εδώ για να επιτρέψει στα καρτελ να λαφυραγωγούν τον ανθρώπινο μόχθο, είναι εδώ για να θυσιάζει φύση και άνθρωπο στον βωμό του κέρδους, για να προκαλεί πείνα, πόλεμο και εξαθλίωση. Το αόρατο χέρι δεν βλέπει ανθρώπους, αλλά αριθμούς. Δεν αντιλαμβάνεται αντιξοότητες, αντοχές, μα καταδικάζει στον καιάδα της εξαθλίωσης όσους σκέφτονται με όρους ανθρωπιστικούς και αμφισβητούν τον κυνισμό του.

Μα αυτός ο υπερτιμημένος δικτάτορας πρέπει επιτέλους να αντιμετωπιστεί στην πραγματική του διάσταση. Είναι μια οικονομική θεωρία που απέτυχε παταγωδώς και πρέπει να αλλάξει, παρά τις εμμονικές αντιστάσεις των Ιεροκηρύκων του, που κατέχουν όλους τους υψηλόβαθμους θώκους και οι οποίοι προσκολλημένοι σε μια ιδέα που πεθαίνει, μανιωδώς απορρίπτουν κάθε προσπάθεια αλλαγής.

Η ιδεολογική μονομέρεια είναι εμφανής. Οι θεσμοί περιορίστηκαν, η πολιτική λειτουργεί για να δίνει στους λαούς μια ψευδαίσθηση επιρροής στα δρώμενα, η δημοκρατία ανατρέπεται όταν δεν ακολουθεί τις επιταγές της αγοράς, οι κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες οξύνονται επικίνδυνα.   Μνηστήρες και ευνοημένοι μιας εποχής που ήλθε και παρήλθε αρνούνται να εγκαταλείψουν την περίοπτη θέση που τους εξασφάλισε το παρωχημένο νεοφιλελεύθερο ιδεολόγημα και καταδικάζουν την παγκοσμιότητα στην στασιμότητα και την καταστροφή, με την εμμονή τους σε μια συνταγή που είναι αποδεδειγμένα λανθασμένη και πλέον ξεπερασμένη.

Η αέναη κίνηση της ιστορίας όμως δεν επιδέχεται καθυστερήσεις εμμονών και μπορεί να συνεπάρει μαζί με το απελθών εποικοδόμημα, και συνήθειες αθώες. Η ιστορία προχωρά, οι αντιλήψεις μένουν ίδιες. Η ύπαρξή του νέου Μεσαίωνα εδράζεται στην δεισιδαιμονία του ανθρώπου και τον δισταγμό του να αμφισβητεί. Μάρτυρες του, πρέπει να επιλέξουμε τον δρόμο της αποδέσμευσης από τα δεσμά των δικών μας οικονομικών στερεοτύπων και δεισιδαιμονιών.