Οι ηγέτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης υπέγραψαν το 2012 μια συμφωνία ορόσημο που θέτει όλες τις τράπεζες της ευρωζώνης στο πλαίσιο ενός ενιαίου επόπτη. Αλλά οι δύσκολες διαπραγματεύσεις που οδήγησαν στη συμφωνία επισκιάζουν την πρόσφατη έκθεση του κ. Herman Van Rompuy του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, προς μια πραγματική οικονομική και νομισματική Ένωση, η οποία καλεί για ενότητα πέρα από μια ένωση τραπεζών. Παρά το γεγονός ότι «δεν υπάρχει κλειστή πόρτα,» σύμφωνα με τα λόγια του Προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής José Manuel Barroso, οι ηγέτες της ΕΕ έχουν σαφώς αρνηθεί, τουλάχιστον για τώρα, μια σοβαρή συζήτηση για βαθύτερη ολοκλήρωση.

Η Έκθεση Van Rompuy θέτει ένα θεμελιώδες ερώτημα: ποιοι παράγοντες εμποδίζουν τη σωστή λειτουργία της ευρωζώνης; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό απαιτεί, πρώτα και κύρια, τη σύγκριση μεταξύ της δυναμικής κατά τη διάρκεια της πρώτης δεκαετίας του ευρώ, 1999-2009, όταν η ευρωζώνη φαινομενικά είχε καλές επιδόσεις, με εκείνες των τριών τελευταίων ετών, οι οποίες έχουν αμαυρωθεί από την κρίση.

Κατά την πρώτη περίοδο, η ευρωζώνη φαίνεται να λειτουργεί σαν μια πραγματική νομισματική ένωση: η κεφαλαιαγορά ήταν η ταχύτερη ολοκλήρωση –η διασυνοριακή δραστηριότητα αυξήθηκε - και το ανά κεφαλήν εισοδηματικό χάσμα μεταξύ των χωρών μελών μειώθηκε. Αλλά, σε αντίθεση με μια πλήρη νομισματική ένωση, όπως αυτή των Ηνωμένων Πολιτειών, τα μέλη της ευρωζώνης διατήρησαν πλήρη οικονομική κυριαρχία, που σημαίνει ότι όλα ελέγχονταν από τους μοχλούς της μακροοικονομικής πολιτικής.

Χωρίς εξωτερικούς περιορισμούς, οι δημόσιες και ιδιωτικές δαπάνες αυξήθηκαν απότομα σε πολλές χώρες στην περιφέρεια της ευρωζώνης, ενώ οι μισθοί αυξήθηκαν ταχύτερα από την παραγωγικότητα. Δεδομένου ότι αυτές οι χώρες παρουσίαζαν ελλείμματα τρεχουσών συναλλαγών, οι χώρες της βόρειας Ευρώπης συσσώρευαν πλεονάσματα, εκθέτοντας ένα διευρυνόμενο χάσμα ανταγωνιστικότητας.

Σε μια πραγματική νομισματική ένωση, οι μεταφορές και οι αυτόματοι σταθεροποιητές σημαίνει ότι οι διαφορές αυτές δεν αποτελούσαν πρόβλημα. Με την ευρωζώνη ως σύνολο να επωφελείται από ένα σχετικά σταθερό ισοζύγιο πληρωμών, οι ευρωπαίοι ηγέτες αρχικά απέτυχαν να προβλέψουν τον κίνδυνο που εγκυμονούσαν οι αυξανόμενες διαφορές στην ανταγωνιστικότητα, και υποτίμησαν την απειλή που θέτει η συσσώρευση σημαντικού εξωτερικού χρέους στους ισολογισμούς ορισμένων χωρών.

Πράγματι, για δέκα χρόνια, οι από βορρά προς νότο εισοδηματικές μεταβιβάσεις και δάνεια χρηματοδοτούσαν μια υπερβολική συνολική ζήτηση, καθιστώντας την ευρωζώνη να φαίνεται σταθερή. Καθώς οι αγορές υποτιμούσαν τον κίνδυνο  προκειμένου να δανείζουν σε όλο και πιο χρεωμένες χώρες, η πίεση στις τιμές μείωσε το ενδιαφέρον. (Κατά τη διάρκεια της πρώτης δεκαετίας του ευρώ, οι διαφορές των επιτοκίων μεταξύ των δεκαετών κρατικών ομολόγων σχεδόν εξαφανίστηκαν.)

Εν τω μεταξύ η παγκόσμια οικονομική κρίση αποκάλυψε τα υποκείμενα ελαττώματα της ευρωζώνης. Διεθνείς οργανισμοί, όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και η G-20, ενθάρρυναν τις χώρες να εφαρμόσουν χαλαρή δημοσιονομική πολιτική, υποστηρίζοντας ότι ήταν αναγκαία για να ξεπεραστεί η κρίση. Αλλά τα φορολογικά κίνητρα απλώς επιδείνωσαν το πρόβλημα.

Οι επενδυτές σύντομα αναγνώρισαν ότι ο κίνδυνος είχε υποτιμηθεί σοβαρά σε ορισμένες χώρες, με αποτέλεσμα τα επιτόκια να αυξάνονται, μερικές φορές σε μη βιώσιμα επίπεδα, όπως στην Ελλάδα, την Πορτογαλία και την Ιρλανδία. Ενώ η πτώση της συνολικής ζήτησης οδήγησε σε μείωση των εισαγωγών, ο συνδυασμός των υψηλότερων επιτοκίων, μείωση των δημοσίων δαπανών, αυξήσεις φόρων, και ο αποπληθωρισμός των μισθών και η αύξηση της ανεργίας προκάλεσε ύφεση.

Κανονικά, με τη μείωση των τιμών σε σχέση με τους πιο υγιείς δημοσιονομικά γείτονές τους, οι χώρες που δοκιμάζονται μπορούν να ενισχύσουν τις εξαγωγές, μειώνοντας έτσι το έλλειμμα ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών τους. Όμως, στην περίπτωση της κρίσης του ευρώ, η ακαμψία των τιμών προκάλεσε περισσότερο πληθωρισμό στις χρεωμένες χώρες σε σχέση με τις πιστώτριες χώρες, καθιστώντας την προσαρμογή ακόμη πιο επώδυνη.

Στο πλαίσιο αυτό, η έκθεση Van Rompuy είναι ζωτικής σημασίας. Χαράσσει το σχέδιο που «εγγυάται το ελάχιστο επίπεδο σύγκλισης που απαιτείται ώστε η ΟΝΕ, να λειτουργήσοει αποτελεσματικά», και καλεί για μια πιο ολοκληρωμένη οικονομική, δημοσιονομική, οικονομική και πολιτική προσέγγιση. Συγκεκριμένα, η έκθεση τονίζει την ανάγκη η ευρωζώνη να προχωρήσει σε δύο θεμελιώδεις δεσμεύσεις.

Πρώτον, οι χώρες της ευρωζώνης πρέπει να εφαρμόσουν μεταρρυθμίσεις που στοχεύουν στην ενίσχυση της ευελιξίας μισθών και τιμών μέσω της αύξησης του ανταγωνισμού και τη βελτίωση της κινητικότητας της εργασίας και του κεφαλαίου εντός και μεταξύ των χωρών μελών. Δεύτερον, μεταφορά πλούτου στις χώρες της περιφέρειας, ενώ είναι αμφιλεγόμενη, είναι απαραίτητη.

Για να ξεπεράσουν τα συναφή πολιτικά εμπόδια, οι ηγέτες της ευρωζώνης θα πρέπει να δημιουργήσουν μια περιορισμένη «δημοσιονομική ικανότητα», η οποία θα πρέπει να λειτουργήσει ως «κοινή αλλά περιορισμένη λειτουργία απορρόφησης σοκ» που «θα συμβάλει στην άμβλυνση των επιπτώσεων της συγκεκριμένης χώρας σοκ ώστε να βοηθήσει στην πρόληψη της μετάδοσης. «Ο μηχανισμός αυτός θα πρέπει επίσης να παρέχει οικονομική στήριξη για τις διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις, μέσω περιορισμένων, προσωρινών, ευέλικτων, και στοχευμένων οικονομικών κινήτρων.»

Αλλά η πρόταση Van Rompuy μπορεί να είναι ανεπαρκής. Οι νομισματικές ενώσεις απαιτούν έναν μηχανισμό για την οριστική μεταβίβαση στις φτωχότερες περιφέρειες. Ο προϋπολογισμός της ΕΕ θα πρέπει να διευκολύνει τις μεταφορές στην ευρωζώνη, με τη χρήση των διαρθρωτικών ταμείων. Οι φορολογικές μεταφορές θα πρέπει επίσης να λειτουργούν ως αυτόματος σταθεροποιητής στην περίπτωση ασύμμετρων σοκ.

Τέτοιου είδους μεταρρυθμίσεις απαιτούν αναμφίβολα μια πολύ πιο πολιτικά ενοποιημένη, ή ομοσπονδιακή ευρωζώνη. Η αντιμετώπιση αυτής της πραγματικότητας θα είναι η κύρια πρόκληση για τους ηγέτες της Ευρώπης το 2013.